ગીતાના પહેલા અધ્યાયમાં માત્ર અર્જુન બોલે છે અને કૃષ્ણ સાંભળે છે, કૃષ્ણ વચ્ચે ક્યાંય બોલતા નથી. કૃષ્ણને ખબર છે કે આ અર્જુન ખાલી થશે પછી જ હું કંઈક કહી શકીશ અને એ સાંભળી શકશે. આ એક મનોવિજ્ઞાન છે. કૃષ્ણ અર્જુનને ખાલી કરે છે અને પછી પોતે બોલે છે. આખી ગીતા પૂરી થયા પછી કૃષ્ણ અર્જુનને એક વાક્ય બોલે છે – યથેચ્છસિ તથા કરું – હે અર્જુન હવે તને યોગ્ય લાગે તેમ તું કરજે. આ વાક્ય દરેક માબાપે સૌથી મહત્વની ટિપ્સ તરીકે શીખી લેવું જોઈએ.
કૃષ્ણ પહેલા બધું જ કહે છે – ત્યાજ્ય હૃદય દૌર્બલ્યમ, ઉત્તિષ્ઠ પરંતપ જાગ્રત વરાંમ પ્રાપ્ય નિબોધિતઃ – તને જે મળી ચૂક્યું છે તે મેળવવાનો પ્રયત્ન કર, મેં તને અઢાર અધ્યાયમાં જ્ઞાન આપી દીધું અને હવે તને જે યોગ્ય લાગે તે તું કર, આપણે આપણા બાળકને પચાસ હજારનો ફોન આપી દઈએ છીએ અને પછી સાથે એ પણ કહીયે છીએ કે જો જે આ કેટલો મોંઘો છે, ક્યાંય મૂકીને ન આવતો, આપણે એમ કેમ નથી કહી શકતા કે બેટા ! આ ફોન તારી પાસે નહિ હોય ને, તો હું તારી સાથે વાત નહિ કરી શકું અને તેથી મને સ્ટ્રેસ થશે. આ આપણી બંને વચ્ચેનું કમ્યુનિકેશન છે, ખોઈ નહિ નાખતો બેટા – આવું કેમ નથી કહેતા? એની કિંમત જે હોય તે, એનું મૂલ્ય આપણી બંને વચ્ચેનું કનેક્શન છે – આપણે આ શીખવવાનું ભૂલી ગયા છીએ. આપણે બધાએ આપણે બાળકોને બધું જ આપ્યું જે આપણને નથી મળ્યું, એ એમને આપો, બધું જ આપ્યું પણ એમને સમય આપતા ભૂલી ગયા. આપણે આપણા છોકરાઓ સાથે બેસીને આપણા બાળપણની ભૂલો શૅર ન કરી કે યાર એકવાર હું સિગરેટ પીને આવ્યોને, મારા બાપાએ સૂંઘી લીધોને બે લાફા માર્યો હતા, હું તને લાફો તો નથી મારતો પણ બેટા આવી ભૂલ ન કરતો, મને દુઃખ થશે, આપણે આવું નથી કહેતા. બાળક સ્માર્ટ છે, એને બહુ સાંભળીને કહેવું અને શીખવવું પડશે. બાળક પર અધિકાર જમવાના જમાના ક્યારના ગયા હવે, હવે નહિ કહી શકો – હું તારી માં છું, તું કેમ મારી વાત નહિ માને, અને થોડીવારમાં માં કહેશે બેટા મારો ફોન લોક થઇ ગયો જરા જો ને, એટલે બાળક ગરદન ઊંચી કરીને આડી આંખ કરીને તમારી સામે જોશે, આજનો બાળક ટેક્નોલોજીના યુગમાં જીવે છે. એની પાસે ઇન્ફોરમેશન છે અને તમારી પાસે અનુભવ છે. આ બેનું સંતુલન થાય ને તો અનેક સમસ્યાઓ હલ થાય એટલું નહિ, વિકાસના અનેક નવી સંભાવનાઓ ખુલ્લી થાય. આપણે આપણા અનુભવો બાળક સાથે શેર નથી કરતા. બાળક પાસે જીપીએસ તો છે જ પણ જીપીએસ એ નહિ બતાવે કે એમાં ખાડા ક્યાં આવશે એ તો આપણે જ એને બતાવવું પડશે, એ ત્રણ ખાડા મેં પસાર કર્યા છે, એ મને ખબર છે. આ બધી ભૂલો આપણે કરી ચુક્યા છીએ – આવેશમાં, જવાનીમાં, ઝંખનામાં, આપણે દારૂ પીધો છે, જૂઠું બોલ્યા છે, સિગરેટ પીધી છે. તમે આ બધું કર્યું છે અને એનું માઠું પરિણામ ભોગવ્યું છે, એ તમે તમારા બાળકને કહો – બેટા, તું આ બધું સમજી, વિચારીને નિર્ણય લેજે, નુકશાન થાય તો ભોગવવાની તૈયારી રાખજે, અને એ તૈયારી ન હોય તો આ બધું કરવાનું રહેવા દેજે,
એકવાર એક માને એના દીકરાએ કહ્યું કે ‘પાપા આટલો બધો ગુસ્સો કરે છે પણ તને ગુસ્સો કેમ નથી આવતો? માએ કહ્યું બેટા ! હું તને પછી કહીશ, આપણે પછી ક્યારેક વાત કરીશું. એક વાર એ મા એના બાળકને ક્લાસમાં મૂકવા જતી હતી અને રસ્તામાં- લાલ સિગ્નલ પર એની જ ઉંમરનું બાળક ભીખ માંગવા આવ્યું, એટલે પેલી માએ કહ્યું કે બેટા ! ઉતારું તને આ સિગ્નલ પર ભીખ માંગવા માટે, તને મજા આવશે, માંગી જોવી છે ભીખ, આ એક અનુભવ છે, કરવો હોય તો બોલ. એ બાળકે મા સામે વિચિત્ર રીતે જોઈને કહ્યું કે બુદ્ધિ છે કે નહિ તારામાં, આમ ખરાબ વસ્તુ જોઈને થોડું ખરાબ કરવાનું મન થાય? એટલે માએ કહ્યું – સાચી વાત છે બેટા, એટલે જ મને ગુસ્સો કરનાર માણસને જોઈને ગુસ્સો નથી આવતો. બહુ રસપ્રદ છે પેરેન્ટીંગ. પેરેન્ટીંગ એટલે રોજ નવું નવું શીખતાં રહેવું, આ માત્ર શીખવવાની જ વાત નથી, શીખવાની વાત પણ છે.
અઢી કિલોનું રમકડું આવે ને એક પુરુષ પિતા હૈ જાય છે. અચાનક મહેસુસ થાય કે કેટલી મોટી જવાબદારી આ અઢી કિલો રમકડામાં છે. હવે એક આખી જિંદગી તમારા હાથમાં છે. કેવા પાપા હોય છે, ક્યારેય પિક્ચરની લાઈનમાં ઉભા ન રહે પણ એડમિશન લેવાનું હોય ને તો રાતથી લાઈનમાં ઉભા રહે. ક્યારેય ગાડીમાંથી પગ નીચે ન મૂકે પણ બચ્ચું સાયકલ શીખતું હોય ને તો એની પાછળ દોડે। પણ આપણે એમને વસ્તુઓ આપી દઈએ છીએ અને વિચારો નથી આપતા। બધું આપી દઈએ છીએ કે પછી દુઃખનો અનુભવ જ નથી કરી શકતો, છાંયડાની સાથે થોડો તડકો પણ અનુભવાય એવું કરો.
તમારા બાળક માટે એક બજેટ બનાવો અને બાળકને કહો કે બેટા, આ તારું બજેટ, તારે આનું જે કરવું હોય તે કરજે, તારે યાદી રાખવાની કે કેટલા વાપર્યા, તારે મને કહેવાનું કે કેટલા વાપર્યા, એટલે મને પૂછે કે હજુ કેટલા બાકી છે, આ હજુ કેટલા બાકી છે એને શીખવ્યું કે દરેકની બાબતમાં એક લિમિટ હોય છે. એક લાઈન હોય છે એની બહાર જવાની એને તક નથી હોતી, માત્ર બજેટ નહિ પણ જીવનમાં બધું જ લિમિટેડ છે. લિમિટેડ હવા છે, લિમિટેડ પાણી છે, લિમિટેડ પેટ્રોલ છે, જે બાળક પાસે જરૂર કરતા વધુ છે એ એના હાથે અપાવો દાનમાં કે બેટા લે આ બાજુ વાળાને આપી આવો. આપણે જે દુનિયામાં જીવીયે છીએ એને વધુ જીવવા લાયક રહેવા દઈએ, એક વાત યાદ રાખજો – સુખી થવું સહેલું છે, દુઃખી થવું અઘરું છે, તમારી આસપાસ એક એવો શાંતિનો ઓરા ઉભો કરો કે લોકો સહજ રીતે તમારી નજીક આવે, લોકોને તમારી પાસે આવવું ગમે, આ શાંતિનો ઓરા એક જ રીતે ઉભો થઇ શકે અને તે એ કે તમે તમારી જાતને પ્રેમ કરતા શીખો। આપણે આપણી જાતને પ્રેમ નથી કરતા, બાકી આખી દુનિયાને કરીએ છીએ.
એક પતિ પત્ની રોજ ચા પીવા બેસે ગેલેરીમાં,પત્ની રોજ જુએ કે સામેવાળી કપડાં સૂકવે છે.એ જ એનો ટાઇમ, એટલે પત્ની બૂમો પાડે – આ કેટલા ગંદા કપડાં ધોવે છે. કઈ સમજતી નથી બાઈ,એક દિવસ બેઠા અને પત્નીએ કહ્યું કે વાહ ! આજે તો સરસ કપડાં ધોયા છે. એટલે પતિએ કહ્યું – ના, આજે મેં આપણી બાલકનીનો કાચ સાફ કર્યો છે. સંબંધોમાં આટલું જ હોય છે, આપણો કાચ સાફ કરવાનો હોય છે. સામેવાળાના કપડાં ગંદા કે ચોખ્ખા તો પછી થાય છે, આપણો કાચ લૂછો અને એમાંથી દેખાતી વાત બહુ અગત્યની હોય છે. પતિ અને પત્ની વચ્ચે કેમ અદભૂત સંવાદ ન હોય, કેમ વિવાદ કરવો પડે,કેમ સંતાનને એવું ન લાગે કે મારા માબાપ તો એક જ છે, છૂટા પડશે જ નહિ. એક જ વાત બાબતે મા ના પડે એટલે પપ્પા એમ કે કે,એ તો કહે તું તારે કરને જે કરવું હોય તે, એક વાર પત્ની ખોટી પણ હોય પણ એક વાર એને ના પાડી એટલે પતિએ એની પડખે જ ઉભા રહેવાનું અને સ્ટેન્ડ બાય જ કરવાનું હોય, અને એક વાર પતિ ખોટો પણ હોય પણ એને ના પાડી છે કે હા પાડી છે પછી એની સાથે જ રહેવાનું હોય, ઘરમાં વકીલ નહિ આપો તમારા સંતાનને, નહિ તો એ તમને વાપરતા શીખી જશે.
આપણે બાળકને એ આંખ ખોલે એટલે પેલું વાક્ય કહીએ તું જલ્દી કર, તું જલ્દી કર, ચાલ જલ્દી, ચાલ જલ્દી અને પછી એ તેર ચૌદ વર્ષનો થાય એટલે ઉભો ઉભો ખાય એટલે આપણે કહીએ કે જરા શાંતિથી બેસીને ખાને! પણ ક્યાંથી ખાય તમે એના મગજમાં જલ્દી સિવાયનો કોઈ શબ્દ જ નથી નાખ્યો, કોઈ દિવસ પિતાએ એવું કહ્યું કે ચાલ આજે હું ઓફિસ નથી જતો, આપણે બે જણા થઈને ઘર સાફ કરી નાખીએ, ચાલ આપણે બંને રસોઈ કરી નાખીએ, આ સંસ્કાર આપવા બહુ અગત્યના છે, એના લગ્ન જીવન માટે પણ સુરક્ષાનો સેતુ બની રહેશે. તારી મામાં અક્કલ નથી એવું કહેનારા પિતા બહુ જોયા, એ ભૂલી જાય છે કાલે સવારે આ જ વાક્ય, આ જ રીતે તમારી સામે વપરાશે – કે તમારામાં અક્કલ નથી કારણ કે આજ ભાષા આપણે તેને શીખવી છે. સંસ્કારોનો આ વારસો આપવાનું ભૂલી જઈશું તો મોટું નુકસાન થશે. આપણે બાળકોને પાસ બુક તો બહુ આપીએ છીએ હવે શ્વાસ બુક આપીએ। બાળકોને વસ્તુઓ ઘણી આપીએ છીએ પણ સ્નેહ અને સમય આપવાનું ચૂકી જઈએ છીએ, પછી આપણે જ આપણા ઘડપણમાં બાળકને કહેવું પડશે કે બેટા મારી મરણ પથારીએ તું થોડીવાર મારી પાસે બેસજે, પણ ક્યાંથી બેસે ? આપણે તો ક્યારેય બેઠા નથી એની સાથે।
માબાપ ગુજરી જાય પછી તખ્તી મૂકાવે, મંદિરોમાં દાન કરે. એક યુવાન દીકરો લાડુ વેચતો હતો અને કોઈએ પૂછ્યું કે કેમ લાડુ વેચો છો? તો કે મારી મધરને બહુ ભાવતા હતા એટલે એમની ખુશીમાં એ ગુજરી ગયા એટલે વેચું છું. તો પૂછ્યું કે એ જીવતા હતા ત્યારે બાજુમાં બેસીને બાને ક્યારેય ખવડાવ્યા છે? સમાજ રચના બહુ ગૂંચવણ ભરેલી છે. ઘણા વિરોધાભાસોમાં આપણે જીવીએ છીએ. આપણે સાચા બટન દબાવાનું ભૂલી ગયા છોએ. ખોટા બટન બધી જગ્યાએ દબાવી દીધા છે એટલે લાઈટો ખોટી જગ્યાએ થવા લાગી છે. આપણે ક્યાંકને કયાંક રસ્તો ભૂલી ગયા છીએ. ચાલો જીવનનું જીપીએસ ચાલુ કરીએ.
આત્માનો સ્વભાવ શાંતિ છે અને મનનો સ્વભાવ અશાંતિ છે. મન શાંતિનું વિરોધી છે. એટલે જ મન સદા વ્યક્તિને કોઈ ને કોઈ પ્રવૃત્તિમાં વ્યસ્ત રાખે છે. સારી કે ખરાબ કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ મનને દોડાવે રાખે છે. પ્રવૃત્તિમાં શાંતિ સંભવ નથી. શાંતિનો માર્ગ નિવૃત્તિ થકી ખૂલે છે. નિવૃત્તિ શૂન્ય પ્રવૃત્તિ વિકૃતિનું કારણ બને છે. ધ્યાન નિવૃત્તિ તરફ લઇ જનાર સાધના છે. નિવૃત્તિ એટલે પોતાના તરફથી શરીર, વાણી અને મનની કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ ન કરવી, આંખ બંધ કરીને માત્ર જે પ્રવૃત્તિ સહજ રીતે થઇ રહી છે તેને જોવાનો અભ્યાસ કરવો એ નિવૃત્તિની સાધના છે. ભગવાન મહાવીર બાર વર્ષથી વધુ તન – મન અને વચનની નિવૃત્તિમાં રહ્યા અને પછી દુનિયાને અલૌકિક જ્ઞાનનું દાન કર્યું. 24 કલાકમાં 10-15 મિનિટ જો આ સાક્ષીભાવે જોવાની સાધના કરવામાં આવે તો અનેક દિવ્ય આંતરિક શક્તિઓનું ઉદ્દઘાટન થઇ શકે. નિવૃત્તિમાંથી પાંગરતી પ્રવૃત્તિ જ નવી સંસ્કૃતિનું સર્જન કરે છે.’
‘દરેક ધર્મ ગ્રંથોમાં મિલાવટ થઇ છે. મૂળ જ્ઞાનીઓએ આપેલું જ્ઞાન આપણે શુદ્ધ રહેવા દીધું નથી. પાખંડીઓએ એમાં પોતાના સ્વાર્થવશ ઘણું ભેળવ્યું છે. બધા ધર્મોની જેમ જૈન ધર્મમાં પણ ઘણી ભેળસેળ થઇ છે. ભગવાન મહાવીર આજે આવીને જોવે તો એમને નવાઈ લાગે કે આ ધર્મ એ જ છે જે હું મૂકીને ગયો હતો. લોકોએ ધર્મને એટલો ચૂંથી નાખ્યો છે કે એને સામાન્ય માણસ માટે જીવવા જેવો રહેવા દીધો નથી. ધર્મ સાવ જ સરળ અને સીધો છે. આપણે લોકોએ એને ખૂબ જ જટિલ અને ન સમજાય તેવો બનાવી દીધો છે. ધર્મને ક્રિયાકાંડના વિચિત્ર કપડાં પહેરાવી દીધા છે જેના કારણે આજની યુવા પેઢી ધર્મથી દૂર ભાગી રહી છે. મારો પ્રયાસ આ જટિલ ધર્મને બને એટલો વાસ્તવિક, સરળ અને જીવવા લાયક બનાવવાનો છે. મહાવીરે જે રીતે ધર્મને સમજાવ્યો હતો આપણે એનાથી ઘણાં ઉલ્ટા માર્ગે નીકળી ગયા છીએ.
I love the statement that the “man of Zen walks in Zen and sits in Zen” for the simple reason that meditation cannot be just a part of your life. You cannot make a fragment of your life meditative; it is not possible to be meditative for one hour and then non-meditative for twenty-three hours. It is absolutely impossible. If you are doing that, that means your meditation is false.
Meditation can either be a twenty-four-hour affair or it cannot be at all. It is like breathing: you cannot breathe for one hour and then put it aside for twenty-three hours, otherwise you will be dead. You have to go on breathing. Even while you are asleep you have to go on breathing. Even in a deep coma you have to go on breathing.
Meditation is the breath of your soul. Just as breathing is the life of the body, meditation is the life of the soul. The people who are not aware of meditation are spiritually dead. George Gurdjieff used to say that very few people have souls – and he is right. One is born not with a soul but only with a seed which can grow into a soul – which may not grow. It will depend on you.
You will have to create the right soil, the right climate for it to grow, to bloom. You will have to provoke the spring into coming to you so that your soul can flower, otherwise you are just a body-mind. The soul is only an empty word. Meditation makes it a reality. Meditation is the climate in which the soul happens.
Zen is another name for meditation. The word zen comes from the Sanskrit root dhyan – it has traveled far. Dhyan means a state of absolute silence, of thoughtless silence, but full of awareness. A state of meditation is an innocent, silent state. You are blissfully unaware of your awareness. You are, but you are utterly relaxed. You are not in a state of sleep; you are fully alert, more alert than ever. You are alertness, rather. Dhyan is the greatest contribution of the East to the evolution of humanity.
You have to remember it, otherwise “meditation” can give you a wrong impression. Whenever the word “meditation” is used, immediately the question arises, “On what?” That question is irrelevant. If you are asking, “On what?” then you are asking what to think about, contemplate about, concentrate on – and that is not meditation.
Concentration is not meditation, concentration is an effort of the mind to focus itself. It has certain purposes of its own. It is a method in science – useful, but it is not meditation. Contemplation is a little vague, more abstract. In concentration, the object is more visible; in contemplation, the object is abstract. You concentrate on a flame of light; you contemplate on love. And in Christianity, contemplation and meditation have become synonymous.
Meditation should be given a new meaning, a new fragrance – the fragrance of Zen. Concentration is of the mind, meditation is not of the mind at all, and contemplation is just in between, in a limbo. It is something of the mind and something of the no-mind, a mixture; a state where mind and no-mind meet, the boundary. One has to reach to the absolute state of awareness: that is Zen. You cannot do it every morning for a few minutes or for half an hour and then forget all about it. It has to become like your heartbeat. You have to sit in it, you have to walk in it. Yes, you have even to sleep in it.
Ananda, one of Gautam Buddha’s chief disciples, asked Buddha, “One thing always puzzles me and I cannot contain my curiosity anymore although my question is irrelevant. The question is that when you go to sleep you remain the whole night in the same posture. Wherever you put your hands, your feet, whatsoever side you lie on, you remain exactly the same, like a statue. You don’t move, you don’t change your side, you don’t move your hands,. your feet – nothing changes. You wake up in the morning in exactly the same posture that you had gone to sleep in. One night, just out of curiosity, I looked at you the whole night – not a single movement. Are you controlling yourself even in your sleep?”
Buddha said, “There is no question of control. I am awake, I am in meditation. I sleep in meditation. Just as I wake up early in the morning in meditation, every night I go to sleep in meditation. My day is my meditation, my night too. I remain absolutely calm and quiet because deep down I am perfectly aware. The flame of meditation goes on burning smokeless. That’s why there is no need to move.”
This is of great significance for you all. Meditation has to become something so deep in you that wherever you go it remains, abides with you; whatsoever you do it is always there. Only then can your life be transformed. Then not only will you be meditative in your life, you will be meditative in your death too. You will die in deep meditation.
આજે તા.પહેલી સપ્ટેમ્બરના મલેશિયાના ઐતિહાસિક શહેર મલાકાના વણિક સંઘમાં પ્રવચન આપવાનું થયું. પ્રવચનમાં મોસ્ટલી સિનિયર્સ લોકો હતા. વાતની શરૂઆત ત્રણ મુદ્દાથી કરી હતી.
1. આપણે બધા ધીરે ધીરે મૃત્યુ તરફ ગતિ કરી રહ્યા છીએ, આપણી ઉંમર વધી રહી છે પણ આપણું આયુષ્ય ઘટી રહ્યું છે. આપણી વર્તમાન દશા જોઈને જ આટલું તો ભાન દરેકને પડવું જોઈએ કે આપણે હવે સંધ્યા તરફ અને સૂર્યાસ્ત તરફ જઈ રહ્યા છીએ. આપણી યાદ શક્તિ ઘટી રહી છે, ઇન્દ્રિયો ક્ષીણ થઇ રહી છે,ખાવાનું પચતું નથી, શરીરમાં જોઈએ એટલી સફુર્તિ નથી, ચહેરાનું નૂર ઓસરી રહ્યું છે, મન નિરાશા વધુ અનુભવે છે – આ બધું એ જ સૂચવે છે કે આપણે ઢળતી વયમાં પ્રવેશ કરી રહ્યા છીએ. આમાં કંઈ ડરવાની વાત નથી, સંધ્યાનું પણ પોતાનું સૌંદર્ય હોય છે. પણ એ સૌંદર્યને જોવાવાળી દ્રષ્ટિ જોઈએ. સંધ્યાને જીવનના ભાગ રૂપે સ્વીકારી શકો તો એનું પણ સૌંદર્ય અને આનંદ અલગ છે.
2. બીજું બાજુ શાસ્ત્રો કહે છે મનુષ્ય જીવન બહુ દુર્લભ છે. આ જન્મ વારંવાર નહિ મળે, કેટલી ઘાટીઓ પાર કરીશું ત્યારે કોઈક આશાની કિરણ નજર આવે કે કદાચ ફરી માનવીના રૂપે અવતાર મળે, એ પ્રાપ્તિ માટે પણ અનંતા જન્મો વીતી જાય! છતાં માણસ કેમ ઊંઘમાં છે?, કેમ આટલી આળસમાં જીવે છે? સુસ્તી કેમ ઊડતી નથી? સારું કરવાનાં ભાવ કેમ જાગતા નથી? ધ્યાન, સ્વાધ્યાય કે આત્મ-નિરીક્ષણમાં રુચિ કેમ ઉઘડતી નથી? ભગવાન મહાવીરે કરેલું ગૌતમને ઉદબોધન: સમય માત્ર પ્રમાદ ન કર, એ કેમ સમજાતું નથી? આ કુંભકર્ણની ઊંઘમાંથી ક્યારે જાગીશું? તમારું જીવન અને જીવન શૈલી જોતા એમ લાગે છે કે તમે અહિયાં મરવાના જ નથી, અમરતાનો પટ્ટો બાંધીને આવ્યા હોય એવી રીતે જીવો છો. પણ શાસ્ત્રો કહે છે એટલું જ નહિ, ખુલ્લી આંખે જોઈ શકો છો કે કોઈ અહિયાં ટકતું નથી, અવતારો, તીર્થંકરો, સમ્રાટો અને દેવતાઓ બધા જ એના સમયે આ સંસાર છોડી નવા શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે અને ફરી દુઃખની પરંપરા શરુ કરે છે. માણસ જાતને જોઈએ એમ લાગે ‘ જે સુખી થવા આખી જિંદગી દુઃખી થાય એનું નામ માણસ.’ જાગો આ મોહ અને અજ્ઞાનની નિદ્રામાંથી.
3. જાગવા માટે શું કરવું? ધ્યેય બાંધો, નક્કી કરો આટલું તો હું રોજે કરીશ જ, રોજ કોઈ એક વ્રત પાડીશ, કોઈકને મદદ કરીશ, રોજ થોડીવાર ધ્યાનમાં બેસીશ, રોજ થોડી પળો માટે કંઈક સારું વાંચીશ, રોજ પોતાની જાતને સુધારવાનો અને બદલવાનો પ્રયાસ કરીશ. રોજ સત્ય અને સ્વયંની નજીક જવાનો વધુ પ્રયત્ન કરીશ. વિચારી વિચારીને આખી જિંદગી ખોઈ નાખી, હવે કરો નહિતર છેલ્લે પછતાવાનો વારો આવશે. અંતિમ સમયે કોઈ મદદ નહિ કરી શકે, કોઈ ધર્મ નહિ પમાડી શકે, અંતિમ સમયે જાગવું મુશ્કેલ છે, ઉર્જા જ તન અને મનમાં નહિ હોય! જાગવું હોય તો હમણાં જાગો, હમણાં નહિ તો ક્યારેય નહિ. આવતી કાલનો સૂર્ય ઉગે ત્યારે તમે ત્યાંજ ન હોવા જોઈએ જ્યાં અત્યારે છો. 24 કલાકમાં વિકાસના થોડા પગથિયાં ચઢો. પોતાને સંતોષ થાય એવું તો કમ સે કમ જીવવાનો પ્રયાસ કરો.
આટલી વાત કર્યા પછી આધ્યાત્મિક જીવનના પાંચ સૂત્રો આપ્યા જેની વાત પછી ક્યારેક કરીશું.
જૈન ધર્મના આત્મ આરાધકો માટે પાવન પર્વ પર્યુષણ આવી રહ્યા છે.પર્યુષણનો અર્થ થાય છે: ચારેય બાજુથી(વૈભાવિક દશામાંથી) હટીને આત્મામાં સ્થિર થવું. આ પર્વ આત્મસ્થ થવાનું શીખવે છે. માણસ બહારી ભૌતિક વસ્તુઓ પાછળ, બૌદ્ધિક ઉહાપોહના કારણે અને પોતાના નામની ભૂખને પોષવાના કારણે કારણ વગરનો વ્યસ્ત થઇ ગયો છે. આ ત્રણેય કારણોના લીધે આ બહાર જ ભટક્યા કરે છે. એમાં એ શાંતિ અને સુખ માને છે પણ એ અશાંતિનો ભ્રમ માત્ર છે – આ સત્ય જીવનના અંતિમ ક્ષણે સમજાય છે પણ ત્યારે ખૂબ મોડું થઇ ગયું હોય છે. ત્યારે માત્ર પછતાવો શેષ રહે છે.
ઘણા સંઘો આ પર્વને પૈસા કમાવાનું સાધન સમજે છે, એવું મારા પ્રત્યક્ષ દર્શનમાં મને જોવા મળ્યું છે. હું ઘણી વાર ઘણા સંઘોને પૂછું કેવા રહ્યા પર્યુષણ? તો કહે : દસ કરોડ ઘી બોલીમાં ભેગા થયા હો, સરસ રહ્યા પર્યુષણ. પર્યુષણ પર્વની આરાધના કરીને આત્મામાં જવાનું હતું, એના બદલે ત્યાં પણ પરિગ્રહ અને અહંકારનું પોષણ થાય એ કેટલું અજ્ઞાન કહેવાય. તમારી એકની લાલસા અને કામનાના કારણે આખા સંઘને આ દિશામાં લઇ જવાનું પાપ ભૂલીને પણ ના કરતા. આ પવિત્ર દિવસોમાં વધુને વધુ આત્મ અનુસંધાન, આત્મ ચિંતન, આત્મ સુધારની સાધના થવી જોઈએ. લક્ષ્ય ગૌણ ના થવું જોઈએ.
પર્યુષણ પર્વ એ બહારની પ્રવૃતિઓ બદલવાનું નહિ પરંતુ ભીતરની વૃત્તિઓ બદલવાનું પર્વ છે. આપણે સંકલ્પ કરીએ કે આ આઠ મોટા દિવસોમાં :
– હું ક્રોધ નહિ કરું,ભાવાત્મક પ્રતિક્રિયા નહિ કરું.
– હું કોઈની નિંદા નહિ કરું.
– હું કોઈની ઈર્ષ્યા નહિ કરું પણ પ્રમોદભાવ રાખીશ.
– હું સત્ય જ બોલીશ, જૂઠું નહિ બોલું.
– હું ડેરી પ્રોડક્ટ નહિ વાપરું. ગાયો પર જે રીતે અત્યાચાર થાય છે એ માટે દૂધ એ માંસાહાર જેટલું જ અભક્ષ્ય ગણાવું જોઈએ.
– હું રોજ 15 મિનિટ ધ્યાન કરીશ.
– હું રોજ એક કલાક મૌન રાખીશ.
– હું પોતાના દોષો જોઈ, તેમાં સુધાર લાવી ભાવ પ્રતિક્રમણ કરીશ.
– મારા દ્વારા થયેલી ભૂલોની હું ઉદારતાથી ક્ષમા માંગીશ અને કોઈની ભૂલો માટે નમ્રતાથી ક્ષમા માંગીશ.
આ આઠ દિવસના પર્યુષણ માત્ર આઠ દિવસ માટે સારા બનવા માટે નથી. આ પર્વ સમગ્ર જીવનને બદલવાનો ઉપક્રમ બનવો જોઈએ. આ પર્વમાં માત્ર જૈનો જ કેમ, આત્મ સુધાર કરવા ઈચ્છતી દરેક વ્યક્તિ જોડાઈ શકે છે. મહાવીર પણ ક્યાં જૈન હતા? બધા તીર્થંકરો રાજપૂત હતા. આ ક્ષત્રિયનો ધર્મ છે. આત્મા સાથે યુદ્ધ કરવાનો ધર્મ છે. આત્માને જીતવાનો ધર્મ છે. આ પર્વ બાહ્ય આડંબરનું કે દેખાવો કરવાનું પર્વ નથી, આ પોતાની જાતને સુધારવાનું અને માંજવાનું પર્વ છે.
માબાપ પોતાના બાળકોને એક કોમન ડાયલૉગ સંભળાવતા હોય છે અને તે એ કે ‘તું ખોટો છે. તને કંઈ ભાન નથી પડતી, તારામાં કોઈ અક્કલ જ નથી,’ આમ કહેવા પાછળ એમના ભાવ સારા હોય છે પણ કહેવાની રીત બિલકુલ ખોટી હોય છે. મા -બાપ એવું માને છે કે જે એમને જે સાચું લાગે છે એ જ સાચું છે, અને એટલે એ બાળકોને સુધારવાની અને એમને પણ સારા કરવાની કોશિશ કરે છે. પરંતુ એ એક બાબત ભૂલી જાય છે કે જે એમના માટે જે સાચું અને સારું છે એ બધા માટે ન પણ હોય, કેમકે તમારી પાસે એ સંસ્કાર છે, બીજા પાસે એવા સંસ્કાર નથી. આખો દિવસ બાળક જે કરે એ બધું ખોટું છે, એવી માનસિકતા બની જાય છે. બાળક જરાક મોડો ઉઠે એટલે એક ઉપદેશ ચાલુ થઇ જાય કે ‘તમે ક્યારેય નહિ સુધરો’. બાળક મોડો સૂવે તો એ પણ ખોટું, એ જે ખાય એ પણ ખોટું, જેવા કપડાં પહેરે એ પણ ખોટું, જે રીતે ગાડી ચલાવે એ પણ ખોટું, વોટ્સઅપ પર સમય બગાડે એ ખોટું, એ જે મિત્રો સાથે હરે ફરે એ તો સાવ ખોટા. એક વાર આમ ખોટું અને ખરાબ કહેવાની ટેવ પડી ગઈને પછી મા-બાપની સારી અને કિંમતી સલાહની પણ બાળક પર કોઈ જ અસર થવાની નથી, એમનો કોઈ પ્રભાવ કે કોઈ પકડ બાળક પર રહેતી નથી. મા બાપ જયારે બાળકને અને એના વ્યવહારને અને પ્રવૃત્તિને અસ્વીકાર કરે છે ત્યારે એ પણ મા બાપની સાથે એક અંતર બનાવી લે છે અને એમની વાતને અસ્વીકાર કરવા લાગે છે. આ બાબતને પછી આપણે નામ આપીએ છીએ જનરેશન ગેપ. આ જનરેશન ગેપ નથી, આ આદર – સન્માન અને કમ્યુનિકેશન ગેપ છે.
બાળક જેવું છે એવું સ્વીકાર કરવાનો અર્થ છે એ છે કે ‘આ એક આત્મા છે, આ આત્મા આજે મારા દ્વારા મારા ઘરમાં આવી છે, અનેક જન્મોની અનેક સંસ્કારો સાથે, અનેક અનુભવો અને પ્રભાવો લઈ લઈને અનેક જન્મોની યાત્રા કરીને આજે મારા ઘરમાં આવ્યો છે,એ બાળકને તમારું બાળક છે એ રીતે ન જુઓ પણ એ એક આત્મા છે એ રીતે જુઓ. અત્યારે આ આત્માની આ ક્ષમતા છે. માબાપ શું ભૂલ કરે છે કે તરત એની અન્ય સાથે તુલના કરીને એ જે નથી તેનો અસ્વીકાર કરશે. અભ્યાસ કેમ નહિ કર્યો?, અમારા સમયમાં તો અમે બહુ ભણતા હતા, જૂઓ બધા છોકરાઓ વાંચે છે, પરંતુ બધા વાંચે એટલે એ પણ વાંચે એવું તો નથી ને! બાળકો પર દબાવ કરીને, ફોર્સથી ભણવામાં રસ પેદા નથી કરી શકાતો, તમે એને વઢીને, લડીને વાંચવા બેસાડી દેશો પરંતુ એની ક્ષમતા નથી તો એ વાંચવાના બદલે આમતેમ જોયા કરશે. તમે જેટલું પ્રેશર કરશો એટલી એની ક્ષમતા કુંઠિત થશે. તો શું કરવું જોઈએ? એ જુઓ કે એની ક્ષમતા કંઈ બાબતમાં છે? જેમાં તેની ક્ષમતા છે એમાં આગળ વધવા માટે પ્રેરિત કરો, એટલે એના કારણે ભણવામાં પણ શક્તિ મળશે. આપણી મુશ્કેલી એ છે કે આપણે આપણી ક્ષમતા પ્રમાણે અથવા આજુ બાજુના લોકોની ક્ષમતા પ્રમાણે એની પાસે એવી અપેક્ષા રાખીએ છીએ – આ બાબત યોગ્ય નથી. એની કેટલી અને કંઈ બાબતમાં ક્ષમતા છે એ પ્રમાણે અપેક્ષા રખાયને ?
પેરેન્ટ્સ માને છે કે અમે હંમેશા સાચા છીએ અને બાળકો હંમેશા ખોટા છે. વાસ્તવમાં બાળકો પણ એમના દ્રષ્ટિકોણથી સાચા હોય છે – આ વાત જ્યાં સુધી નહિ સ્વીકારીએ ત્યાં સુધી બાળકો સાથે તાલમેલ બેસાડવો મુશ્કેલ બનશે. ધીરે ધીરે બાળકો મા-બાપથી દૂર થવા લાગે છે. જયારે બાળક નાનું હોય છે ત્યારે એ દરેક વાતો મા-બાપ સાથે શૅર કરે છે. ધીરે ધીરે જેમ જેમ એ મોટું થાય છે પછી એ શેર કરવાનું બંધ કરી દે છે અને માબાપ બાળકોને પૂછે તો પણ એ પોતાની અગંત વાતો શેર નથી કરતા. આવું કેમ થાય છે? જયારે બાળક નાનું હોય છે ત્યારે એની વાતો નાની નાની હોય છે અને એ બધી વાતો માબાપ સાથે ઉત્સાહથી શેર કરે છે, કેમકે ત્યારે તેની વાતો આપણે હળવા મૂડમાં લઈને હસતા હસતા સાંભળીએ છીએ અને સ્વીકારીએ છીએ. ધીરે ધીરે બાળકો મોટા થાય છે એટલે થોડી મોટી વાતો બને છે. જયારે બાળક આવીને સહજતાથી કહે છે કે મમ્મી આજે અમે સ્કૂલ છોડીને પિક્ચર જોવા ગયા હતા અથવા આજે મિત્રોની પાર્ટીમાં મને ફોર્સ કર્યો એટલે મેં પણ મિત્રોની સાથે સિગરેટ પીવાનો ટ્રાય કર્યો. બસ, બાળકોએ જેવું આ શેર કર્યું એટલે હવે ઘરમાં મહાભારત ચાલુ થશે! આ કશરૂઆત છે બાળકોને અસ્વીકાર કરવાની. બાળકોને ખબર નથી પડતી કે અમે શું ખોટું કર્યું. માબાપ હવે ડાયલોગ શરુ કરશે – અમે તારા વિષે આવું ક્યારેય વિચાર્યું નહોતું, આવા આપણા સંસ્કારો નથી, તું ખાનદાનનું નામ બગાડીશ, અમારા સમયમાં અમે હંમેશા મા બાપની આજ્ઞામાં રહેતા હતા. વાસ્તવમાં તમે માબાપ હતા ત્યારે આવું બધું હતું જ નહિ, ન વૉટ્સઅપ હતું, ન ફેસબુક હતી, ન મોબાઈલ હતો, તમારી પાસે આવી કોઈ પસંદગી જ નહોતી. એટલે તમારી પાસે આ બધું કરવાની કોઈ ગુંજાઈશ જ નહોતી. પણ માબાપ બાળકોને સમજવાના બદલે તેને ધમકાવે છે અને પરિણામે બાળકો પોતાની વાત શેર કરવાનું બંધ કરે છે. ઘણી વાર તો પછી ખોટું પણ બોલવા લાગે છે. આવા બાળકો માબાપથી દૂર થાય છે અને મિત્રોથી નજીક જાય છે.
બાળકો પછી મિત્રોને પોતાની બધી વાતો કહેવા લાગે છે અથવા કાઉન્સલર પાસે જાય છે. આજે દરેક સ્કૂલમાં કાઉન્સલરની અનિવાર્યતા થઇ ગઈ છે. માબાપ જો બાળકની વાત સાંભળતા હોત તો, તો આ દુર્ઘટના ન બનત. શું આ સારી બાબત છે કે બાળક પોતાના માબાપને દિલની વાતો શેર ન કરે અને પ્રોફેશનલ પાસે જઈને શેર કરે? અહીંયા માબાપ ચૂકી જાય છે બાળકના મનોવિજ્ઞાનને સમજવાનું અને એનું આ પરિણામ છે. શું ફરક છે એક કાઉન્સલરમાં અને માબાપમાં? કાઉન્સલર નોન જજમેન્ટલ હોય છે અને માબાપ જજ કર્યા કરે છે. કાઉન્સલરનું ધ્યાન સમસ્યાના સમાધાન પર હોય છે અને માબાપનું ધ્યાન સમસ્યા પર હોય છે. એક છોકરાએ સિગરેટ પીધી ને? તો એમાં સિગરેટ ખરાબ છે કે બાળક ખરાબ છે? સિગરેટને ખરાબ માનવના બદલે આપણે બાળક ઉપર જ ચોકડી મૂકી દઈએ છીએ. બાળક સત્તર વર્ષનું થાય તો મિત્રો સાથે સિગરેટ પીવી એ કદાચ સ્વાભાવિક બાબત છે. આ જો બાળકને એની સામે જ કહ્યું હોત અને પછી ધીરે ધીરે એને સમજાવ્યું હોત કે સિગરેટ પીવી સારી બાબત છે કે ખરાબ? તો બાળક માબાપની વાત સમજી શક્યો હોત ! પરંતુ લગભગ માબાપ બાળકને સમજણ આપવાના બદલે, કંટ્રોલ કરવાની કોશિશ કરે છે.
દરેક માબાપને ખલિલ જીબ્રાનની એક વાત મગજમાં ફિટ કરી રાખવી જોઈએ કે બાળક માત્ર આપણા દ્વારા આ સંસારમાં આવે છે, પણ એ આપણા નથી. એ તમારી પ્રોપર્ટી નથી કે નથી એ તમારું ફ્યુચર ઇન્વેસ્ટમેન્ટ. માબાપ વાસ્તવમાં ક્યાંક એવું ઈચ્છે છે કે અમારા બાળકો અમારા ઉપર ડિપેન્ડેન્ટ રહે, અમારા અધિકારમાં રહે – આ સંભવ નથી. હવે એ સમય ગયો કે ડોક્ટરનો છોકરો ડોક્ટર જ બને, વકીલનો છોકરો વકીલ જ બને. છોકરાની પોતાની સ્વતંત્રતા છે, એની પોતાની પસંદ અને ઈચ્છાઓ છે. એના પોતાના સપનાઓ છે. માબાપે માત્ર એને એની પ્રતિભા ખીલવવામાં જરૂરી હોય એટલી મદદ કરવી જોઈએ, કેમકે એ પણ એક યાત્રા પર છે. એ યાત્રાના ક્રમમાં આ જન્મમાં એ સંયોગથી તમારા ઘરમાં છે. એક આત્માને ખીલવવા જેટલી મદદ થાય એટલી કરાવી જ જોઈએ પણ કોઈ પણ જાતના અધિકાર ભાવ અને અપેક્ષાના ભાવ વગર એ ધ્યાન રાખવું રહ્યું.
