It depends. It depends on you, on your state of consciousness or unconsciousness, whether you are asleep or awake. Happiness will depend on where you are in your consciousness. If you are asleep, then pleasure is happiness. Pleasure means sensation, trying to achieve something through the body which is not possible to achieve through the body, forcing the body to achieve something it is not capable of.
People are trying, in every possible way, to achieve happiness through the body. The body can give you only momentary pleasures, and each pleasure is balanced by pain in the same amount, in the same degree. Each pleasure is followed by its opposite. It is a vicious circle. Your pleasure will be followed by pain, your pain will be followed by pleasure. But you will never be at ease. When you will be in a state of pleasure you will be afraid that you are going to lose it, and that fear will poison it. And when you will be lost in pain, of course, you will be in suffering, and you will try every possible effort to get out of it – just to fall again back into it. He lives from one pleasure to another pleasure. He is just rushing from one sensation to another sensation. He lives for small thrills. His life is very superficial; it has no depth, it has no quality. He lives in the world of quantity. The non-meditator sleeps, dreams; the meditator starts moving away from his sleep towards awakening.
Then happiness has a totally different meaning: it becomes more of a quality, less of a quantity; it is more psychological, less physiological. He enjoys music more, he enjoys poetry more, he enjoys creating something. He enjoys nature, its beauty. He enjoys what he had never enjoyed before, and this is far more lasting. Even if the music stops, something goes on lingering in you. And it is not a relief.
But this is also not the ultimate. The ultimate happens only when you are fully awake, when you are a buddha, when all sleep is gone and all dreaming is gone, when your whole being is full of light, when there is no darkness within you. All darkness has disappeared and with that darkness, the ego is gone. All tensions have disappeared, all anguish, all anxiety. You are in a state of total contentment. You live in the present; no past, no future anymore. You are utterly here and now.
Pleasure is animal, happiness is human, bliss is divine. Pleasure binds you, it is a bondage, it chains you. Happiness gives you a little more rope, a little bit of freedom, but only a little bit. Bliss is absolute freedom. You start moving upwards; it gives you wings. You are no more part of the gross earth; you become part of the sky. You become light, you become joy.
Pleasure is dependent on others. Happiness is not so dependent on others, but still it is separate from you. Bliss is not dependent, is not separate either; it is your very being, it is your very nature. To attain it is to attain nirvana.
વિશ્રામ આત્માનો મૂળ સ્વભાવ છે. માણસ આ સ્વભાવથી છૂટો પડી ગયો છે અને એટલે જ એ દુઃખી છે. પૂર્ણ વિશ્રામની દશામાં પહોંચવું સાધના માંગી લે છે. એ સાધનાના પહેલા નાના-નાના ચરણોમાં અભ્યાસ કરી શકાય. પહેલું ચરણ છે – શરીરને શિથિલ ( Relax ) કરો. ઘણા લોકોનું શરીર જો જો, એકદમ તણાવયુક્ત( Tense ) દશામાં હશે. શરીરને શિથિલ કરવા માટે, તેને પ્રેમપૂર્ણ સૂચન (auto Suggestion) આપો કે એ શિથિલ થઈ જાય. ખાસ કરીને ચહેરાને,ગર્દનને, કમરને અને પગને વિશ્રામપૂર્ણ દશામાં રાખતા શીખી જાઓ. શરીર આપણા પ્રેમની ભાષા સમજે છે. તમે દરેક ક્રિયા કરતી વખતે શરીરને વિશ્રામ દશામાં રાખો. તમે ચાલો ત્યારે સહજ અને રીલેક્સ રહો, બહુ તેજ ગતિએ ન ચાલો. જમો ત્યારે સહજ અને રીલેક્સ રહો, અને સૂઓ ત્યારે પણ સહજ અને રિલેક્સ રહો. સૂતી વખતે વિચારોની ભીડ લઈને ન સૂઓ. સૂતી વખતે મગજની સ્વીચ બંધ કરતા શીખી જાઓ. એ બંધ કરવાની ચાવી એ છે કે સૂતી વખતે મગજને કહો ‘આજનું કામ પતી ગયું છે, કાલ ઉગશે ત્યારે કાલનું કામ કરીશ.’
બીજું ચરણ છે – વાણીનું વિશ્રામપણું. બોલતી વખતે ઉત્તેજિત ન થાઓ, બોલતી વખતે આક્રામક ન બનો, ભાષામાં મધુરતા રાખો. બોલતી વખતે પણ ભાષામાં રિધમ જાળવી રાખો. ચાલાકી છોડીને જે કહેવું છે એ સહજતાથી અને નિર્દોષતાથી કહો.
ત્રીજું ચરણ છે – મનનું વિશ્રામપણું. મનને વ્યર્થના વિચારોથી મુક્ત રાખો. કોઈ પણ કામ કરો ત્યારે એમાં સો ટકા ફોકસ રાખો. ચિંતા નહીં-ચિંતન કરો,વ્યથા નહીં, વ્યવસ્થા કરો. દરેક કાર્યમાં મનની પૂરેપૂરી હાજરી રાખો. મનને ઉતાવળથી મુક્ત રાખો, ભય અને નિરાશાથી મુક્ત રાખો.
ચોથું ચરણ છે – ભાવોનું વિશ્રામપણું. કોઈ પણ વ્યવહાર અને વ્યવસાયમાં ભોવોને વિકૃત ન થવા દો, સ્વભાવમાં શાંતિ અને પ્રેમભાવ જાળવી રાખો. ક્રિયાની સામે પ્રતિક્રિયા ન કરો પણ વિચારીને પ્રતિભાવ આપો. હૃદયને ક્રોધ,ઈર્ષ્યા,માન-પાન, માયા અને લોભના ભાવથી મુક્ત રાખો. આમ અભ્યાસ કરતા-કરતા આત્માની વિશ્રામપૂર્ણ દશામાં પહોંચી શકાય છે. કોઈ પણ કામ કરતી વખતે દ્રષ્ટિ ભીતર તરફ જોડાયેલી રહે એ છે આત્માનું વિશ્રામપણું.
The flowers are beautiful, but your plucking them was not a beautiful act.
For whom beauty is equivalent to Love, it is impossible to sever the flowers from their plants. The plucking of flowers hastens their death; and nothing is uglier than taking life, even of a flower. Non-violence is the acme of beauty; violence is the nadir of ugliness.
“If you love a flower, don’t pick it up.Because if you pick it up it dies and it ceases to be what you love.So if you love a flower, let it be.Love is not about possession. Love is about appreciation.”
Buddha was passing through a village and the people came and they insulted him. And they used all the insulting words that they could use – all the bad words that they knew.
Buddha stood there, listened silently, very attentively, and then said, ‘Thank you for coming to me, but I am in a hurry.
I have to reach the next village, people will be waiting for me there. I cannot devote more time to you today, but tomorrow coming back I will have more time. You can gather again, and tomorrow if something is left which you wanted to say and have not been able to say, you can say it to me. But today, excuse me.’
Those people could not believe their ears, their eyes: this man has remained utterly unaffected, undistracted. One of them asked, ‘Have you not heard us? We have been abusing you like anything, and you have not even answered!’
Buddha said, ‘If you wanted an answer then you have come too late. You should have come ten years ago, then I would have answered you. But for these ten years I have stopped being manipulated by others. I am no longer a slave, I am my own master. I act according to myself, not according to anybody else. I act according to my inner need. You cannot force me to do anything. It’s perfectly good:you wanted to abuse me, you abused me! Feel fulfilled. You have done your work perfectly well. But as far as I am concerned, I don’t take your insults, and unless I take them, they are meaningless.’
When somebody insults you, you have to become a receiver, you have to accept what he says; only then can you react. But if you don’t accept, if you simply remain detached, if you keep the distance, if you remain cool, what can he do?
Buddha said, ‘Somebody can throw a burning torch into the river. It will remain alight till it reaches the river. The moment it falls into the river, all fire is gone – the river cools it.
I have become a river. You throw abuses at me. They are fire when you throw them, but the moment they reach me, in my coolness, their fire is lost. They no longer hurt. You throw thorns – falling in my silence they become flowers. I act out of my own intrinsic nature.’
One of the most important things to be understood about man is that man is asleep. Even while he thinks he is awake, he is not. You sleep in the night, you sleep in the day; from birth to death you go on changing your patterns of sleep, but you never really awake. Just by opening the eyes don’t be fool yourself that you are awake. Unless the inner eyes open, unless your inside becomes full of light, unless you can see yourself, who you are, don’t think that you are awake. That is the greatest illusion man lives in. And once you accept that you are already awake, then there is no question of making any effort to be awake. The first thing to sink deep in your heart is that you are asleep, utterly asleep.
All the buddhas have insisted on only one thing: Awake! Continuously, for centuries, their whole teaching can be contained in a single word: Be awake! The sleep has been so long, it has reached to the very core of your being; you are soaked in it. Each cell of your body and each fiber of your mind has become full of sleep. It is not a small phenomenon. Hence great effort is needed to be alert, to be attentive, to be watchful, to become a witness. If on any one single theme all the buddhas of the world agree, this is the theme: that man as he is is asleep, and man as he should be should be awake. Wakefulness is the goal, and wakefulness is the taste of all their teachings. Zarathustra, Lao Tzu, Jesus, Buddha, Bahauddin, Kabir, Nanak — all the awakened ones have been teaching one single theme, in different languages, in different metaphors, but their song is the same.
It is said about a Buddhist enlightened master who was sitting by the side of the river one evening, enjoying the sound of the water, the sound of the wind passing through the trees…. A man came and asked him, “Can you tell me in a single word the essence of your religion?” The master remained silent, utterly silent, as if he had not heard the question. The questioner said, “Are you deaf or something?” The master said, “I have heard your question, and I have answered it too! Silence is the answer. I remained silent — that pause, that interval, was my answer.” The man said, “I cannot understand such a mysterious answer. Can’t you be a little more clear?”
So the master wrote on the sand “meditation,” in small letters with his finger. The man said, “I can read now. It is a little better than at first. At least I have got a word to ponder over. But can’t you make it a little more clear?” The master wrote again “MEDITATION.” Of course this time he wrote in bigger letters. The man was feeling a little embarrassed, puzzled, offended, angry. He said, “Again you write meditation? Can’t you be a little clear for me?” And the master wrote in very big letters, capital letters, “M E D I T A T I O N.” The man said, “You seem to be mad.” The master said, “I have already come down very much. The first answer was the right answer, the second was not so right, the third even more wrong, the fourth has gone very wrong” — because when you write “MEDITATION” with capital letters you have made a god out of it. The master said, “I have already committed a sin.” He erased all those words he had written, and he said, “Please listen to my first answer — only then I am true.”
Silence is the space in which one awakens, and the noisy mind is the space in which one remains asleep. If your mind continues chattering, you are asleep. Sitting silently, if the mind disappears and you can hear the chattering birds and no mind inside, a silence…this whistle of the bird, the chirping, and no mind functioning in your head, utter silence…then awareness wells up in you. It does not come from the outside, it arises in you, it grows in you.
Yes, we have become very efficient in doing things. What we are doing, we have become so efficient in doing that we don’t need any awareness to do it. It has become mechanical, automatic. We function like robots. We are not men yet; we are machines. That’s what George Gurdjieff used to say again and again, that man as he exists is a machine. He offended many people, because nobody likes to be called a machine. Machines like to be called gods; then they feel very happy, puffed up. Gurdjieff used to call people machines, and he was right. If you watch yourself you will know how mechanically you behave.
The Russian psychologist Pavlov, and the American psychologist Skinner, are ninety nine point nine percent right about man: they believe that man is a beautiful machine, that’s all. There is no soul in him. I say ninety-nine point nine percent they are right; they only miss by a very small margin. In that small margin are the buddhas, the awakened ones. But they can be forgiven, because Pavlov never came across a buddha – – he came across millions of people like you. These few awakened people are the real men. And buddhas will agree with him about the so-called normal humanity: the normal humanity is utterly asleep.
Even animals are not so asleep. Have you seen a deer in the jungle — how alert he looks, how watchfully he walks? Have you seen a bird sitting on the tree — how intelligently he goes on watching what is happening all around? You move towards the bird — there is a certain space he allows; beyond that, one step more, and he flies away. He has a certain alertness about his territory. If somebody enters into that territory then it is dangerous. If you look around you will be surprised: man seems to be the most asleep animal on the earth. Innocent villagers are far more alert and awake than the professors in the universities and the pundits in the temples. – just minds and no consciousness. People who work with nature — farmers, gardeners, woodcutters, carpenters, painters — they are far more alert. Because when you work with nature, nature is alert, trees are alert; their form of alertness is certainly different, but they are very alert.
Now there are scientific proofs of their alertness. If the woodcutter comes with an axe in his hand and with the deliberate desire to cut the tree, all the trees that see him coming tremble. Now there are scientific proofs about it; I am not talking poetry, I am talking science when I say this. Now there are instruments to measure whether the tree is happy or unhappy, afraid or unafraid, sad or ecstatic. When the woodcutter comes, all the trees that see him start trembling. They become aware that death is close by. And the woodcutter has not cut any tree yet — just his coming…. And one thing more, far more strange: if the woodcutter is simply passing by there with no deliberate idea to cut a tree, then no tree becomes afraid. It is the same woodcutter, with the same axe. It seems that his intention to cut a tree affects the trees. It means that his intention is being understood; it means the very vibe is being decoded by the trees.
And one more significant fact has been observed scientifically: that if you go into the forest and kill an animal, it is not only the animal kingdom around that becomes shaken, but trees also. If you kill a deer, all the deer that are around feel the vibe of murder, become sad; a great trembling arises in them. Suddenly they are afraid for no particular reason at all. They may not have seen the deer being killed, but somehow, in a subtle way, they are affected — instinctively, intuitively. But it is not only the deer which are affected — the trees are affected, the parrots are affected, the tigers are affected, the eagles are affected, the grass leaves are affected. Murder has happened, destruction has happened, death has happened — everything that is around is affected.
એક ધનવાને આલીશાન મકાન ખરીદ્યુ. ખૂબ સુખ અને ખુશીનો અનુભવ થયો. થોડા સમયમાં એ મકાનમાં આગ લાગી. એ ધનવાનની આંખોની સામે મકાન બળવા લાગ્યું. ધનવાન જોર જોરથી રોવા લાગ્યો. એટલામાં મોટો દીકરો આવે છે અને પૂછે છે કે પાપા આપ કેમ રોવો છો? તો કે રોવું નહિ તો શું કરું, દેખાતું નથી તને કે આપણું મકાન બળી રહ્યું છે. દીકરાએ કહ્યું પણ પાપા આ મકાન બળતા પહેલા જ વેંચી દીધું છે. બાપ કહે હૈ, શું વાત કરે છે? હા પાપા આ મકાન હવે આપણું નથી. બાપનું દુઃખ અચાનક ચાલ્યું ગયું અને વિચારે છે કે તો તો મકાન ભલે બડે, કંઈ વાંધો નહિ. મકાન હજુ પણ આંખોની સામે બળી રહ્યું છે પણ હવે દુઃખ નથી થતું, ઉલ્ટાનું સુખ લાગે છે. એટલામાં બીજો દીકરો આવ્યો અને કહે છે પાપા મકાન વેંચી દીધું એ વાત સાચી પણ હજુ સોદો પાકો નથી થયો, માત્ર મૌખિક વાત જ થઇ હતી, આટલું સાંભળતા ફરી પાછું જોર જોરથી રોવાનું ચાલુ થયું. હવે તો મકાન વધુ બળી ગયું હતું અને કોઈ હવે બાપાને ચૂપ રાખનાર નથી.
એટલામાં ત્રીજો દીકરો આવે છે ને કહે છે પાપા કેમ રોવો છો, આ મકાન તો વેંચાઈ ગયું છે અને મારી પાસે જુઓ આ ચેક પણ આવી ગયો છે. બાપા કે શું વાત કરે છે? અચાનક આંખોમાં સુખની ચમક આવી ગઈ અને રોવાનું બંધ થઇ ગયું. એટલામાં ચોથા નંબરનો દીકરો આવ્યો અને કહ્યું પાપા આપણું મકાન બળી રહ્યું છે અને તમને કંઈ નથી થતું? બાપા કે થતું હતું પણ આ મકાન વેંચી દીધું છે એટલે એ હવે આપણી માલિકીનું નથી રહ્યું અને આપણી પાસે ચેક પણ આવી ગયો છે. અને બાપા એને ચેક બતાવે છે. ચેક જોઈને દીકરો કહે છે પણ પાપા આ ચેક તો જૂની તારીખનો છે. આ ચેક હવે વટાવી નહિ શકાય. આટલું સાંભળતા જ પાછું રોવાનું ચાલુ. શું થયું હકીકતમાં? જયારે જયારે બાપાએ માન્યું કે મકાન મારુ છે ત્યારે ત્યારે દુઃખી થયા અને જયારે માન્યુ કે મકાન મારુ નથી ત્યારે દુઃખ મુક્ત થયા.
કોઈ પણ વસ્તુને મારી માનવી અને એમાં દુઃખી થવું એ મિથ્યાત્વ છે અને એ ઘટનાને પોતાનાથી અન્ય માનવી અને એમાં તટસ્થ રહેવું એ સમ્યક્ત્વ છે. આજે આ સમ્યક દર્શનના સમ્યક દર્શન પર વિચાર કરીએ. આ વિષય ખૂબ ગહન છે પરંતુ અનિવાર્ય છે. ભગવાન મહાવીર અને બુદ્ધની સાધના પદ્ધતિનો આ પારિભાષિક શબ્દ છે. જેમ એકડા વિનાના મીંડાની કોઈ કિંમત નથી એમ અધ્યાત્મના જગતમાં સમ્યક દર્શન વિનાની કોઈ પણ શુભ ક્રિયાની કોઈ કિંમત નથી. જૈન શાસ્ત્ર શંખનાદ કરે છે આપણે આપણે અનંત જન્મોમાં અનેકવાર શુભ ક્રિયાઓ કરી પણ આ બધું જ આત્મ ભાવના લક્ષ્ય વિના કર્યું એટલે કામ ના થયું. આપણે પહેલા સમજી લઈએ કે આધ્યાત્મિક જીવનનું ધ્યેય શું છે? મુક્તિ એ દરેક ભાવિક જીવનું ધ્યેય છે. જેને આપણે મોક્ષ કહીએ છીએ. મોક્ષ એટલે આત્માની અત્યંત શુદ્ધ દશાનો અનુભવ કરવો. મોક્ષનો સંબંધ એકાંતે સિદ્ધશિલા સાથે નથી. કેમ કે ત્યાં નિગોદના જીવો પણ છે, સિદ્ધશીલા સ્વયં પૃથ્વીકાયના જીવોની બનેલી છે. આ જીવો સિદ્ધશિલામાં હોવા છતાં દુઃખી છે અને એ જ સિદ્ધશિલામાં બિરાજેલા સિદ્ધ ભગવાન સુખી છે. એનો અર્થ થયો મોક્ષ એ સિદ્ધશિલા જેવા ભૌગોલિક સ્થાનનું નામ માત્ર નથી, મોક્ષ આત્માની પૂર્ણ અને શુદ્ધ દશાનું નામ છે. આ પૂર્ણ શુદ્ધ દશા માટે આત્માનું નિર્મલ પરિણમન હોવું જોઈએ. એ જ સમ્યક દર્શન છે.
હવે એ વિચારીએ કે સમ્યક દર્શન શું નથી? આત્માને ભૂલીને તમે કંઈ પણ કરો એ સમ્યક દર્શન નથી. ગમે એટલી ઉત્કૃષ્ઠ આરાધના કરો, ગમે એટલા ઉગ્ર તપ – જપ કરો, ગમે એટલા કષ્ટ સહન કરો, ગમે એટલા દાન-પુણ્ય કરે કે ગમે એટલા સદ્કાર્યો કરે, અરે તમને કોઈ બાળી નાખે છતાં તમે લેશ માત્ર ક્રોધ ન કરો તો પણ એ સમકિત નથી. કેમ કે આ બધામાં આત્માનો અનુભવ નથી, બોધ નથી. આત્માના બોધ કે નિર્મળ દશા વગર આવું કરવું એ મિથ્યા દર્શન જ છે. કેમ કે આવા કષ્ટો કોઈ પણ સહન કરી શકે. મનોબળથી કે અન્ય કષાયના પોષણ માટે તમે અમુક કષાયને દબાવી શકો, એ મોક્ષ માર્ગ નથી. આ બધું તો અભવી જીવ પણ કરી શકે. એનો અર્થ એ થયો કે અભવી જીવ જે ન કરી શકે એવું કંઈક સમ્યક દર્શન માટે હોવું જોઈએ. આત્માની રુચિ એ અભવી જીવ પાસે નથી, એ હોય તો સમ્યક દર્શનની યાત્રા થઇ શકે. પુણ્યની રુચિ એ સમ્યક દર્શન નથી, આત્માની રુચિ સમ્યક દર્શન માટે જરૂરી છે. પુણ્યની રુચિ તો જડની રુચિ છે. પુણ્યથી શું મળશે – સ્વર્ગ અને ભૌતિક સુખ અને એ સુખ કરાવશે ભયંકર અશુભ કર્મ બંધન. માટે આત્મભાવ વિનાની શુભ પ્રવૃત્તિ પણ શું કામની? અનેકોવાર સાધુપણું લીધું પણ તોય આરો કે કિનારો ના આવ્યો કેમ કે બધું જ માત્ર બાહ્ય ઉપચાર સમજીને કર્યું. શુભ ક્રિયા કરવી ખોટી નથી, પણ આત્માના લક્ષ્ય વગર માત્ર શુભ ક્રિયા કરવી અર્થહીન છે. એ તો રોબોર્ટ આપણા કરતા વધુ સારી રીતે કરી શકે તેમ છે.
સમ્યક દર્શન એટલે નવ તત્વોની સાચી સમજણ. જીવ એટલે જેનામાં સંવેદના કરવાની શક્તિ છે, અજીવ એટલે જે નાશમાન ચીજો છે તે, પુણ્ય જે શુભ ક્રિયાનું પરિણામ છે, પાપ જે અશુભ ક્રિયાનું પરિણામ છે,આશ્રવ જે કર્મોને આવવાનો દ્વાર છે, સંવર જે કર્મોને રોકનાર છે, નિર્જરા એટલે સંચિત કર્મોને બહાર કાઢવાની વિધિ છે, બંધ એટલે આત્માનું કર્મોથી બંધાવું અને મોક્ષ એટલે આત્માનો અનુભવ કરીને મોહથી સદા માટે મુક્ત થવું તે છે. આત્માની અનુભૂતિ થાય એટલે જીવને શરીર અને આત્માનું ભેદજ્ઞાન થાય છે. શરીર અને આત્મા જુદા છે એવો બોધ થાય છે. જીવની આશક્તિ છૂટી જાય છે. આ નવ તત્વોની સમજણ આવે એટલે જીવ બધું જ કરતો હોવા છતાં આત્મ ભાવ પ્રત્યે જાગૃત રહેશે.
એકવાર આવું સમ્યક દર્શન થઇ જાય એટલે અનંતભવોનું પરિભ્રમણ બંધ થઇ જાય છે, પછી રહે છે વધુમાં વધુ માત્ર પંદર ભવ. આ છે સમ્યક દર્શનની તાકાત જે અનંત ભવને પંદર ભવમાં ફેરવી નાખે છે. એક વાર સમ્યક દર્શન થાય એટલે પછી જ્યાં સુધી મુક્તિ ન મળે ત્યાં સુધી જીવનો જન્મ માત્ર ઊંચ ગતિમાં જ થાય છે. નરક અને તિર્યંચ ગતિનો પછી બંધ પડતો નથી.આવું સમ્યક દર્શન કરવી રીતે પ્રાપ્ત કરવું એ જરા વિચારીએ. સમ્યક દર્શન માટે પહેલી સાધના અંગ્રેજીનાં આઈ અને માઈને સમજી લેવાની છે. આઈ એટલે હું અને માઈ એટલે મારુ. હું શુદ્ધ બુધ અને ચૈતન્યધન છું, સર્વે ઉપાધિઓથી મુક્ત છું. મારો આઈ – હુંનો માલિક હું છું.મારો હું સ્વતંત્ર છે. માઈ એટલે જે મારુ છે તે. મારાનુ ક્ષેત્ર મોટું છે. મારુ મકાન, મારી ગાડી,મારો પરિવાર,મારી બેંક બેલેન્સ,મારી પ્રોપર્ટી – આ બધું મારુ છે. આ જે મારુ છે એ મારા કંટ્રોલમાં નથી, એ પુણ્ય પાપને આધીન છે. હવે સમ્યક દર્શન માટે એક કામ કરવાનું છે કે આ મારા માનેલામાં કોઈ પણ જાતનો ફેરફાર થાય ત્યારે મારો હું અપસેટ ન થવો જોઈએ. એનો અર્થ એ થયો કે બહારમાં ગમે તેવા ફેરફાર થાય પણ મારી અંદર એનું જરા પણ દુઃખ ન થાય તો સમજી લેવાનું કે તમે સમ્યક દર્શનની નજીક છો.
માણસ નાની નાની બાબતોમાં અપસેટ અને ડિસ્ટર્બ થઇ જાય છે. એનો અર્થ થયો આપણે એ પરિસ્થિતિ કે વ્યક્તિ સાથે જોડાઈ જઈએ છીએ. સમ્યક દર્શનની સાધના માટે જરૂરી છે કે હું મારી જાતને બહારના પ્રભાવોથી મુક્ત રાખું. નાની નાની બાબતોમાં તમે ખિન્ન થઇ જાઓ તો તમારી કિંમત શું? બીજો એક અભ્યાસ કરો કે ‘ મારા સુખ દુઃખનું કારણ હું છું, અન્ય કોઈ નહિ.’ બીજા લોકોને કે બહારી પરિસ્થિતિને દુઃખનું કારણ માનવું એ મિથ્યાત્વ છે. એકવાર બીજાને તમે તમારા દુઃખનું કારણ માનશો એટલે પછી એના પર આરોપ અને પ્રત્યારોપ કરશો. બીજાએ શું કરવું એ બીજાના હાથમાં છે, મારે એ સ્થિતિમાં કેવો પ્રતિભાવ આપવો એ મારા પોતાના હાથમાં છે. આ છે સમ્યક દર્શનનું સમ્યક દર્શન. પોતાના દુઃખ માટે બીજાને આરોપી ઠેરવવો એ અજ્ઞાન છે. સમ્યક દર્શન જેનું પ્રગટ્યું છે એની માન્યતા સ્પષ્ટ હોય છે કે હું જ છું મારા સુખ દુઃખનો કર્તા અને હું જ છું તેનો ભોક્તા, અન્ય વ્યક્તિ કે પરિસ્થિતિ માત્ર નિમિત્ત બની શકે છે, કારણ નહિ. આવું સમ્યક દર્શન ન આવે ત્યાં સુધી શાસ્ત્ર જ્ઞાન પણ અજ્ઞાન- મિથ્યા છે અને આવા જીવનું ચરિત્ર પણ મિથ્યા છે. સમ્યક દર્શન એટલે સાચું દર્શન, જે વસ્તુ જેવી છે એને એના એ સ્વરૂપમાં જ જોવી. આવું દર્શન ઉઘડ્યા પછી બધા ભ્રમો નાશ પામે છે. જીવ બંધનથી મુક્તિના માર્ગે ગતિ કરે છે.
એક યુવતીની આ વાત છે. બહારગામ જવા માટે એ એરપોર્ટ પર પહોંચી. ફ્લાઇટને હજુ વાર હતી. તેને ભૂખ લાગી હતી. એરપોર્ટ પરની ફૂડ શોપમાંથી તેણે કૂકીઝનું એક પેકેટ લીધું. ટાઇમ પાસ કરવા એક ન્યૂઝપેપર ખરીદ્યુ. એક ટેબલ સાથેની ચેર પર એ બેઠી અને ન્યૂઝપેપર વાંચવા લાગી. થોડા જ સમયમાં બાજુની ચેર પર એક યુવાન આવીને બેઠો. યુવતીએ જોયું તો એ યુવાન ટેબલ પર કૂકીઝનું પેકેટ ખોલીને ખાવા લાગ્યો. યુવતીને થયું કે જબરો બદતમીઝ માણસ છે. મેનર્સ જેવું તો કંઈ છે જ નહીં. મારી કૂકીઝ ખાવા લાગ્યો અને મને પૂછતો પણ નથી. આવા માણસને જરાયે વતાવાય નહીં. યુવતીને થયું કે હવે હું તો કૂકીઝ ખાઉં, નહીંતર આ માણસ બધી જ કૂકીઝ ખાઈ જશે. તેણે પેકેટમાંથી એક કૂકી લીધી. પેલા માણસે પણ એક લીધી. યુવતીએ પણ બીજી કૂકી લીધી. બંને વારાફરતી ખાતાં રહ્યાં. છેલ્લે એક કૂકી વધી. પેલા યુવાને એ કૂકી લઈ લીધી. એટલું જ નહીં, કૂકી અડધી કરીને યુવતીને આપી. યુવતીને થઈ ગયું કે નક્કી આ માણસ બદમાશ છે. તેણે અડધી કૂકી લઈ તો લીધી પણ એક શબ્દેય પેલા યુવાનને ન કહ્યો. થોડી વાર પછી પેલો યુવાન ઊભો થઈને ચાલ્યો ગયો. યુવતીને થયું કે હાશ એક જોખમ ટળ્યું. ફ્લાઇટનો ટાઇમ થાય ત્યાં સુધી એ ત્યાં જ બેસી રહી.
એક યુવતીની આ વાત છે. બહારગામ જવા માટે એ એરપોર્ટ પર પહોંચી. ફ્લાઇટને હજુ વાર હતી. તેને ભૂખ લાગી હતી. એરપોર્ટ પરની ફૂડ શોપમાંથી તેણે કૂકીઝનું એક પેકેટ લીધું. ટાઇમ પાસ કરવા એક ન્યૂઝપેપર ખરીદ્યુ. એક ટેબલ સાથેની ચેર પર એ બેઠી અને ન્યૂઝપેપર વાંચવા લાગી. થોડા જ સમયમાં બાજુની ચેર પર એક યુવાન આવીને બેઠો. યુવતીએ જોયું તો એ યુવાન ટેબલ પર કૂકીઝનું પેકેટ ખોલીને ખાવા લાગ્યો. યુવતીને થયું કે જબરો બદતમીઝ માણસ છે. મેનર્સ જેવું તો કંઈ છે જ નહીં. મારી કૂકીઝ ખાવા લાગ્યો અને મને પૂછતો પણ નથી. આવા માણસને જરાયે વતાવાય નહીં. યુવતીને થયું કે હવે હું તો કૂકીઝ ખાઉં, નહીંતર આ માણસ બધી જ કૂકીઝ ખાઈ જશે. તેણે પેકેટમાંથી એક કૂકી લીધી. પેલા માણસે પણ એક લીધી. યુવતીએ પણ બીજી કૂકી લીધી. બંને વારાફરતી ખાતાં રહ્યાં. છેલ્લે એક કૂકી વધી. પેલા યુવાને એ કૂકી લઈ લીધી. એટલું જ નહીં, કૂકી અડધી કરીને યુવતીને આપી. યુવતીને થઈ ગયું કે નક્કી આ માણસ બદમાશ છે. તેણે અડધી કૂકી લઈ તો લીધી પણ એક શબ્દેય પેલા યુવાનને ન કહ્યો. થોડી વાર પછી પેલો યુવાન ઊભો થઈને ચાલ્યો ગયો. યુવતીને થયું કે હાશ એક જોખમ ટળ્યું. ફ્લાઇટનો ટાઇમ થાય ત્યાં સુધી એ ત્યાં જ બેસી રહી.
ફ્લાઇટનું એનાઉન્સમેન્ટ થયું એટલે એ યુવતી ઊભી થઈ. ન્યૂઝપેપરની ઘડી કરીને એ પોતાના પર્સમાં મૂકવા ગઈ. પર્સમાં જોયું તો એની આંખો પહોળી થઈ ગઈ. એનું કૂકીઝનું પેકેટ તો પર્સમાં જ હતું! એને સમજાયું કે પેલો યુવાન મારી કૂકીઝ નહોતો ખાતો પણ હું જ એની કૂકીઝ ખાતી હતી. એ બિચારો તો કંઈ જ ન બોલ્યો અને હું તેના વિશે કેવું કેવું ખરાબ વિચારતી હતી! છેલ્લે તો એણે મને અડધી કૂકી પણ આપી. એ દોડીને એને શોધવા ગઈ પણ પેલો યુવાન ક્યાંય ન મળ્યો! યુવતીએ આ વાત તેની ફ્રેન્ડને કરી. તેની ફ્રેન્ડે કહ્યું કે, તને જ્યારે લાગ્યું કે એ તારી કૂકીઝ ખાઈ રહ્યો છે ત્યારે જ તેં કેમ કંઈ વાત ન કરી? આપણો પ્રોબ્લેમ એ જ હોય છે કે જ્યારે જે કરવું જોઈએ એ કરતાં નથી. ઘણું બધું માની લઈએ છીએ. ધારી લઈએ છીએ. બીજી બાજુનો વિચાર જ નથી કરતા. છેલ્લે આપણને થાય છે કે ભૂલ આપણી જ હતી.
ગઈ કાલે હું ફ્લોરિડાના ટેમ્પા શહેરથી સાઉથ વેસ્ટ ફલાઈટમાં મેમફીસ આવતો હતો. મારી બાજુની સીટમાં કોઈ અમેરિકન ભાઈ હતા. ખૂબ હસમુખ સ્વભાવના હતા. એણે કૉફીનો ઓર્ડર આપ્યો પણ કહ્યું કે ‘દૂધ ન નાખતા. મેં પૂછ્યું કે આપ વિગન છો?’ મને કે પ્રયત્ન કરું છું. પછી બધી વાત કરતા એણે મને કહ્યું કે ,’ મારી 16 વર્ષની દીકરી વિગન છે.’ મેં કહ્યું કેમ વિગન? તો કે ત્રણ કારણ મારી દીકરી મને આપે છે – આરોગ્યના કારણે, ગાયો સાથેની ક્રુરતાના કારણે અને પર્યાવરણની રક્ષા માટે. મને એ ભાઈ કહે કે, મારી દીકરી મધ પણ નથી વાપરતી. મને પણ નવાઈ લાગી. એ ભાઈએ મને કહ્યું કે, એનો આગ્રહ હોય છે કે એ ઘરમાં અઠવાડિયામાં બે દિવસ એ અમારા બધા માટે ભોજન બનાવે. મેં પૂછ્યું આવું કેમ? તો કે એટલા માટે કે એ બહાને અમે પણ બે દિવસ વિગન ધર્મ પાળીએને એટલે. પછી મેં જૈન ધર્મની વાત કરી અને કહ્યું કે અમે તો કાંદા,બટાકા અને લસણ પણ નથી ખાતા. આ સાંભળી એની આંખો પહોળી થઇ ગઈ. મને કે are you kidding? મેં કહ્યું ના, આ હકીકત છે. અમે લેધર વાળી વસ્તુઓ પણ નથી વાપરતા. મને એ હાથ જોડીને પ્રણામ કરવા લાગ્યા અને કહે – great. હું મારી દીકરીને જઈને તમારી વાત કરીશ. અને છેલ્લે જતા જતા એણે મારી પાસેથી જૈનધર્મની site માંગી અને અમે બંને એકબીજાથી છુટા પડ્યા.
—
Thank you
અમેરિકામાં એક ભારતીય બહેન મારી પાસે આવી. એને શરીરમાં અનેક જગ્યાએ સફેદ દાગ હતા અને એનાથી એ ખૂબ પરેશાન હતી. ધરમ બરમમાં પહેલાં ખૂબ માનતી હતી પણ જ્યારથી આ દાગની બીમારી થઇ ત્યારથી ધર્મ સાથે છેડો ફાડી નાખ્યો હતો. સમાજમાં પણ આવવા જવાનું લાજ શરમના કારણે બંધ કરી દીધું હતું. મેં એને મળવાનો સમય આપ્યો અને મારી પાસે આવે છે. મેં એને પૂછ્યું કે બોલો. તો મને કે સમણ્જી ! ભગવાને આવું મારી સાથે જ કેમ કર્યું? તમે તો ભગવાનની નજીક છો, એટલે સાચું કહેજો. મારો એવો શું વાંક કે મારી સાથે આવો અન્યાય થાય છે? બહેનનું મન ભારે અસ્થિર હતું અને ચહેરા ઉપર ભારે ચિન્તા વર્તાતી હતી. મેં બહેનને પૂરા ધ્યાનથી સાંભળ્યા કેમ કે મગજમાં ફરિયાદોનું ભૂત સવાર હતું. જયારે એનો મનનો કચરો બહાર નીકળી ગયો એટલે મેં એને કેટલીક વાતો સમજાવી.
મેં કહ્યું કે ‘ આવું બને એટલે સ્વાભાવિક છે કે દરેકને દુઃખ તો થાય જ. કેમકે ન ધારેલું થાય એટલે આપણે તેને સ્વીકારી ન શકીએ. તમને પણ દુઃખ થાય એ હું સમજી શકું છું. તમને નહિ, મને પણ આવું થાય તો એકવાર તો હું પણ અંદરથી હલી જાઉં. પરંતુ માણસે જો આવા દુઃખમાંથી મુક્ત થવું હોય તો સાચી સમજ કેળવવી પડે. સમજ એ કેળવવી પડે કે ‘ ઘટના સાથે લડવાથી કોઈ લાભ નથી થવાનો, ઘટનાએ સ્વીકારતા આવડવું જોઈએ. શારીરિક મુશ્કેલીના દુઃખ કરતા એને ન સ્વીકારવાનું માનસિક દુઃખ વધુ ભયાનક હોય છે. આવી સ્થિતિમાં સ્વીકાર એ જ સાચું સમાધાન છે. જે વસ્તુ મારા કંટ્રોલમાં નથી એના માટે ચિંતામાં દિવસો બગાડવા અને નવા દુઃખો ઉભા કરવા એના કરતા એને મનથી સ્વીકારવાની સમજ કેળવવી જ જોઈએ. પરંતુ આવી સમજ દરેકમાં હોતી નથી. જેનામાં હોય છે એ આનંદમાં જીવે છે અને આવી સમજ નથી હોતી એ વ્યર્થના જીવનભર દુઃખી રહે છે.
બીજી વાત મેં એમને કહી કે આમાં વચ્ચે ભગવાનને લાવવાની જરૂર નથી. માણસની એક એવી વિચિત્ર ટેવ હોય છે કે, ‘ કંઈક પણ ખરાબ થાય એટલે ભગવાને મારી સાથે આવું કેમ કર્યું?’ પોતાનું દુઃખ ભગવાન ઉપર નાખી દેવાથી ભગવાનને કશો ફરક નથી પડતો પરંતુ આપણે જીવનભર અંધારામાં ભટકીએ છીએ. કર્મો મારા ખરાબ હોય એમાં ભગવાન શું કરે? માણસનો સ્વભાવ હોય છે કે એને દુઃખની જવાબદારી પોતાના પર નથી લેવી હોતી, એટલે એ બધો અપયશનો ભાર ભગવાનના માથે ચઢાવે છે. આ નર્યું અજ્ઞાન છે. મારા ખરાબ કર્મોની જવાબદારી મારી છે, મારા સુખ દુઃખ મારા કર્મોથી મળે છે, એ ભગવાન નથી આપતો. મેં એ બહેનની પૂરી વિનમ્રતા સાથે કહ્યું કે, ‘ માત્ર આ સફેદ દાગની જ નહિ, જીવનમાં જે પણ દુઃખ આવે છે, એના માટે માત્ર અને માત્ર હું જ પોતે જવાબદાર છું, અન્ય કોઈ નહિ. પરિપક્વ માણસ એ છે જે પોતાના દુઃખ માટે અન્ય કોઈને પણ કારણ નથી માનતો. આ મારા જ કોઈ અશુભ કર્મોનું ફળ છે અને તે સૂરવીરતા પૂર્વક ભોગવવાનું છે. પોતાની જાતને પણ લાચાર અને દુર્ભાગી સમજવાની જરૂર નથી.
ત્રીજી વાત મેં એમને સમજાવી કે ‘ તું કહે છે ને કે મારી સાથે જ કેમ થયું ?’ મેં કહ્યું કે તું ઈચ્છે છે કે આવું બીજા સાથે પણ થાય? શું બીજાને થવાથી તારું દુઃખ ઓછું થઇ જશે? અને મેં કહ્યું કે ‘ તારા જેવા સફેદ દાગની સમસ્યા તો હજારોને છે, તું એકલી જ નથી. અને બીજાને હોય કે ન હોય એમાં તને શું ફરક પડશે? તું જયારે એમ કહે છે કે મને જ કેમ – એ તારું અજ્ઞાન અને તારો અહંકાર છે. પ્રાર્થના તો એ કરવી જોઈએ કે જે મને થયું છે એવું કોઈને ન થાઓ. ઉલટું વિચારવું જોઈએ કે ‘ આ મારા જ કર્મોનું ફળ છે, અને સારું થયું આ માનવભવમાં જ કર્મો આ કર્મ ભોગવી લીધું. હસતા મોઢે સ્વીકારી લેશો તો સંચિત્ત કર્મોથી મુક્તિ મળી જશે, નહીંતર પાછું બીજા ભવમાં પણ આ કર્મો કૅરી ફોરવર્ડ થશે.
મેં એને ચોથી વાત સમજાવી કે ‘ આપણા જીવનમાં ઘણું બધું સારું પણ થાય છે, ત્યારે આપણે કેમ નથી કહેતા કે મારી સાથે જ કેમ?’ મેં આ વાત સમજાવતા એક ઉદાહરણ આપ્યું. એક પ્રસિદ્ધ ટેનિસ પ્લેયર થઇ ગયો જેનું નામ – અર્થર એશ. દુનિયાનો આ પહેલો બ્લેક ટેનિસ પ્લેયર હતો. જે 1975 માં વિમ્બલ્ડન જીત્યો હતો. ટેનિસની દુનિયાની આ એક અનહોની ઘટના છે. એ ખૂબ પ્રસિદ્ધ થયો. ખૂબ નામના મેળવી. સ્વભાવે પણ ખૂબ મજાનો માણસ હતો. પણ વિધિનું કરવું કે ‘ અચાનક એને એઇડ્સ નીકળ્યો. જો કે એમાં સીધો વાંક એનો નહોતો. એને કાંઈ ખોટું પણ નહોતું કર્યું. બ્લડ ટ્રાન્સફયુશન કરવામાં એઇડ્સના રોગે હુમલો કર્યો. અનેક લોકો અને એના ચાહકો દુઃખી થયા.
આવા સમયે એનો એક જીગરી મિત્ર હતો એને આ ન ગમ્યું. એને એના મિત્રને કહ્યું કે, ‘ ભગવાને તારી સાથે આવું કરીને અન્યાય કર્યો છે. તારી સાથે જે થયું તે યોગ્ય નથી થયું? ત્યારે બ્લેક ટેનિસ પ્લેયર અર્થર એશ ખૂબ સુંદર જવાબ આપે છે. એ કહે છે : ‘આખી દુનિયામાં પચાસ કરોડ બાળકો ટેનિસ રમવાનું શરુ કરે છે.એમાં પચાસ લાખ ટેનિસ રમવાનું શીખી લે છે. એમાંય પાંચ લાખ લોકો ટેનિસને પોતાનું પ્રોફેશન બનાવે છે. એમાંથી પચાસ હજાર ટેનિસ પ્લેયર સર્કિટ સુધી પહોંચે છે. એમાંથી પાંચ હજાર ગ્રાન્ડ સ્લામ સુધી પહોંચે છે અને ખૂબ મુશ્કેલીથી માત્ર પચાસ વિમ્બલ્ડન સુધી પહોંચે છે. એમાંથી ચાર સેમી ફાઇનલમાં અને માત્ર બે ફાઇનલમાં પહોંચે છે.અને એ બેમાં જયારે હું એક જ એવો છું જેના હાથમાં ટેનિસની દુનિયાનો શ્રેષ્ઠ પુરસ્કાર કપ છે. અને ‘ આઈ નેવર આસ્ક્ડ ગોડ – ‘વાય મી’? મેં ભગવાનને ક્યારેય નથી કહ્યું કે ભગવાન પચાસ કરોડ ટેનિસ પ્લેયરમાંથી એક મારા જ હાથમાં આ કપ કેમ? આ સફળતાનો શ્રેય મને જ કેમ? અને આજે જયારે હું આ દર્દમાં છું તો હું કેવી રીતે ભગવાનને ફરિયાદ કરી શકું કે મને જ કેમ? કોઈ પહોંચેલો ધાર્મિક માણસ પણ જે સંદેશ ન આપી શકે એવો એક અદ્ભૂત સંદેશ દુનિયાને આ વ્યક્તિએ આપ્યો છે.
આપણે સુખમાં નથી કહેતા કે ભગવાન આ સુખ મને જ કેમ? આપણે સફળતાનાં ટોચે પહોંચીએ તો પણ નથી કહેતા કે આ સફળતા મને જ કેમ? જીવનમાં હજારો ઘટનાઓ સારી બને છે ત્યારે કેમ નથી કહેતા કે ભગવાન આવું મારી સાથે જ કેમ? અને જરાક અમથું દુઃખ આવે એમાં તો ભાંગી પડીયે છીએ.આવા સમયે આપણી કૃતજ્ઞતા અને સમજણ ક્યાં સૂઈ જાય છે? રામને ચૌદ વરસનો વનવાસ થયો ત્યારે એમને કે ન કહ્યું કે મારી સાથે જ કેમ? મહાવીરના કાનમાં કિલા ભોંકાયા ત્યારે એમને કેમ ન કહ્યું કે મને જ આ કેમ? ગાંધીજીને જેલમાં નાખવામાં આવે છે ત્યારે એ કેમ નથી કહેતા કે મારી સાથે ભગવાન આ તું શું કરે છે? ભગવાન ઈસુને જયારે સુળી પર લટકાવે છે ત્યારે એ કેમ એમ નથી કહેતા કે ‘ મારી સાથે આ અન્યાય કેમ?’ અને આપણે આ મહાપુરુષની પૂજા અને અર્ચના કરીએ છીએ અને આશીર્વાદ માંગીએ છીએ. એમણે જે કર્યું એ નથી કરવું અને મફતમાં આશીર્વાદ લઈને સદા સુખી રહેવાનું વરદાન જોઈએ છે. આપણે એમના જીવનમાંથી શીખવું જોઈએ અને એ જે પંથે ગયા એ પંથ ઉપર બે ચાર ડગલાં માંડવા જોઈએ.આજથી સંકલ્પ કરીયે કે ક્યારેય એવો પ્રશ્ન અને ફરિયાદ નહિ કરીયે કે મારી સાથે જ કેમ? મારી સાથે જે થાય છે, એમાં પણ મારુ કંઈક હિત જ હશે.જે મળ્યું છે એનો આભાર માનવાનો છે, નથી મળ્યું એની ફરિયાદ નથી કરવાની. આપણે સુખમાં ક્યારે નથી કહેતા કે મારી સાથે કેમ તો દુઃખમાં શા માટે ફરિયાદ કરવી કે મારી સાથે જ કેમ?
